Ladaki Bahin Scheme महाराष्ट्र शासनाने अलीकडेच घेतलेल्या महत्त्वपूर्ण निर्णयानुसार “मुख्यमंत्री माझी लाडकी बहीण” योजनेत मोठे बदल करण्यात आले आहेत. या योजनेच्या पात्रता निकषांमध्ये केलेल्या बदलांमुळे सुमारे 5 लाख महिला लाभार्थी या योजनेतून वगळल्या जाणार आहेत. राज्य सरकारने 28 जून 2024 आणि 3 जुलै 2024 रोजी जारी केलेल्या शासन निर्णयांनुसार ही कारवाई करण्यात येत आहे.
योजनेची पार्श्वभूमी आणि महत्त्व मुख्यमंत्री माझी लाडकी बहीण ही योजना महाराष्ट्र राज्य सरकारने विधानसभा निवडणुकीपूर्वी जाहीर केली होती. या योजनेंतर्गत पात्र महिला लाभार्थ्यांना दरमहा 1500 रुपये थेट त्यांच्या बँक खात्यात जमा केले जात होते.
योजनेचा मुख्य उद्देश महिलांना आर्थिक सक्षम करणे आणि त्यांच्या दैनंदिन गरजा भागवण्यासाठी मदत करणे हा होता. निवडणुकीपूर्वीच्या काळात या योजनेसाठी अर्ज करणाऱ्या बहुतांश महिलांना सरसकट पात्र ठरवण्यात आले होते.
नवीन निकष आणि त्यांचे परिणाम आता राज्य सरकारने या योजनेच्या पात्रता निकषांमध्ये महत्त्वपूर्ण बदल केले असून, त्यांची काटेकोर अंमलबजावणी करण्याचा निर्णय घेतला आहे. या नवीन निकषांनुसार तीन प्रमुख श्रेणींतील महिला लाभार्थी आता या योजनेसाठी अपात्र ठरणार आहेत:
- संजय गांधी निराधार योजनेच्या लाभार्थी:
- या श्रेणीत सुमारे 2,30,000 महिला येतात
- या महिलांना आधीच सरकारी योजनेचा लाभ मिळत असल्याने त्यांना या योजनेतून वगळण्यात येत आहे
- लाभांचे दुहेरीकरण टाळण्यासाठी हा निर्णय घेण्यात आला आहे
- 65 वर्षांपेक्षा जास्त वय असलेल्या महिला:
- या गटात सुमारे 1,10,000 महिला येतात
- वृद्ध नागरिकांसाठी असलेल्या इतर योजनांचा लाभ या महिलांना मिळू शकतो
- वयोमर्यादेचा निकष लागू करून योजनेचे लक्ष्य अधिक स्पष्ट करण्यात आले आहे
- विशेष श्रेणीतील महिला:
- या गटात सुमारे 1,60,000 महिला येतात
- यामध्ये कुटुंबातील सदस्यांच्या नावे चारचाकी वाहन असलेल्या महिलांचा समावेश आहे
- नमोशक्ती योजनेच्या लाभार्थी असलेल्या महिला
- स्वेच्छेने योजनेतून माघार घेणाऱ्या महिलांचाही यात समावेश आहे
निर्णयाचे सामाजिक-आर्थिक परिणाम या निर्णयामुळे अनेक महिलांवर प्रतिकूल परिणाम होण्याची शक्यता आहे:
- मासिक आर्थिक मदतीपासून वंचित होणाऱ्या महिलांना त्यांच्या दैनंदिन खर्चासाठी पर्यायी स्रोत शोधावे लागतील
- विशेषतः निराधार महिलांना दुहेरी आघात सहन करावा लागणार आहे
- कुटुंबाच्या उत्पन्नावर याचा थेट परिणाम होईल
सरकारची भूमिका आणि स्पष्टीकरण राज्य सरकारने या निर्णयामागील कारणे स्पष्ट केली आहेत:
- योजनेचे लक्ष्य अधिक निश्चित करणे
- उपलब्ध निधीचा योग्य वापर सुनिश्चित करणे
- गरजू लाभार्थ्यांपर्यंत योजनेचा लाभ पोहोचवणे
- आर्थिक शिस्त राखणे
पुढील मार्ग या निर्णयानंतर पुढील पावले महत्त्वाची ठरणार आहेत:
- अपात्र ठरलेल्या महिलांना वेळेत कळवणे
- त्यांना उपलब्ध असलेल्या पर्यायी योजनांची माहिती देणे
- नवीन निकषांनुसार पात्र लाभार्थ्यांची निवड करणे
- योजनेची अंमलबजावणी अधिक पारदर्शक पद्धतीने करणे
मुख्यमंत्री माझी लाडकी बहीण योजनेतील हे बदल महत्त्वपूर्ण असले तरी विवादास्पद ठरू शकतात. एका बाजूला सरकार योजनेची कार्यक्षमता वाढवण्याचा प्रयत्न करत आहे, तर दुसऱ्या बाजूला मोठ्या संख्येने महिला या योजनेपासून वंचित होणार आहेत.
या परिस्थितीत सरकारने वगळल्या जाणाऱ्या महिलांसाठी पर्यायी योजना किंवा मदतीचे मार्ग सुचवणे गरजेचे आहे. तसेच, भविष्यात अशा योजना राबवताना अधिक सखोल नियोजन आणि दूरदृष्टी ठेवणे आवश्यक आहे
